Jak spisać testament?

Testament, inaczej zwany ostatnią wolą spadkodawcy, jest jedyną możliwością uporządkowania spraw majątkowych na wypadek śmierci.

Wbrew pozorom spisanie ostatniej woli nie jest trudne ani skomplikowane. Trzeba jednak wiedzieć, jak ją spisać, aby nie popełnić błędów, które mogą skutkować jej całkowitą nieważnością.

Sposobów, aby spisać ostatnią wolę jest kilka. Dziś skupię się jednak na testamencie własnoręcznym (zwanym po prawniczemu holograficznym). Jest on najbardziej dostępną i najtańszą formą dokonania rozrządzeń majątkiem na wypadek śmierci.

Jak spisać testament, żeby był ważny?

W testamencie może się znaleźć ostatnia wolę tylko jednej osoby. W Polsce nie można sporządzać testamentów wspólnych – np. mąż i żona nie mogą spisać razem wspólnej ostatniej woli.

Testament holograficzny trzeba spisać w całości pismem ręcznym. Nie można go sporządzić przy użyciu komputera lub maszyny do pisania – wtedy będzie nieważny. Nie może go też za nas napisać inna osoba (nawet pod nasze dyktando), a my się tylko pod nim podpiszemy.

Na testamencie musi się znaleźć podpis testatora. Ma on na celu stwierdzenie, że dokument został ukończony, a ponadto pozwala na identyfikację jego autora. Najlepiej podpisać się imieniem i nazwiskiem.

W testamencie warto podać datę dzienną jego sporządzenia. Jest ona szczególnie istotna w sytuacji, gdy testator sporządził kilka testamentów. Pozwala ona wtedy na chronologiczne ich uporządkowanie i na stwierdzenie, który z nich powstał jako pierwszy, a który jako kolejny. Niewpisanie daty nie powoduje automatycznej nieważności rozrządzeń na wypadek śmierci. W sytuacji jednak, gdy z uwagi na brak daty powstają wątpliwości co do poczytalności testatora lub wzajemnego stosunku kilku testamentów, brak daty może jednak spowodować nieważność.

Do spisywania ostatniej woli nie są konieczni świadkowie. Ich obecność lub podpisy pod treścią dokumentu zawierającego ostatnią wolę mogą wręcz budzić wątpliwości co do swobody testatora.

Testament sporządzony samodzielnie ma taką samą moc, jak taki spisany u notariusza. Oznacza to, że nie jest on gorszy od tego notarialnego. Można przechowywać w domu lub zdeponować go u notariusza. O fakcie spisania ostatniej woli bez względu na wybraną formę warto poinformować kogoś z rodziny lub innego bliskiego. Ta wiedza okaże się przydatna po naszej śmierci i umożliwi spadkobiercom przeprowadzenie postępowania spadkowego poprzez przedstawienie testamentu w sądzie lub u notariusza i określenie kręgu spadkobierców zgodnego w wolą spadkodawcy.

Co musi zawierać testament?

Powołanie do dziedziczenia, czyli wskazanie spadkobiercy. Jest to najważniejszy element testamentu, ponieważ określa kto i w jakiej części będzie po nas dziedziczył. Powołanie do dziedziczenia jest w zasadzie jedynym elementem, który musi zawierać testament, aby móc skutecznie wskazać swojego spadkobiercę. Wskazanie osoby powołanej do dziedziczenia powoduje, że nie obowiązują już reguły dziedziczenia ustawowego. Jako spadkobiercę można wskazać jedną lub więcej osób. Warto też podać w jakiej części będą oni dziedziczyć (np. po równo).

W testamencie nie trzeba podawać numeru PESEL powołanego spadkobiercy. Ważne, aby spadkobiercę wskazać tak, aby nie było wątpliwości kto nim jest. Można napisać np. „powołuję do dziedziczenia moją córkę”. Jeśli testator miał jedną córkę, to nie będzie wątpliwości, że to właśnie ona ma dziedziczyć.

W testamencie można zawrzeć też dodatkowe postanowienia, które nie są obowiązkowe, ale mogą realizować ostatnią wolę danej osoby.

Przykładowo mogą to być podstawienie zwykłe lub zapis zwykły.

Podstawienie zwykłe

Podstawienie to wskazanie w testamencie „zapasowego spadkobiercy”. Oznacza to, że można powołać dodatkowego spadkobiercę na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą.

Podstawienie nie jest często spotykanym w praktyce rozwiązaniem, a szkoda, ponieważ jest bardzo użyteczne.

Wyobraźmy sobie sytuację, w której mamy dwie siostry, starszą Rozalię i młodszą Elżbietę. Pani Rozalia ma syna, z którym od wielu lat nie utrzymuje kontaktów. Wie, że będzie on po niej dziedziczył zgodnie z kolejnością ustawową, ale nie chce, aby tak było. Postanawia więc, że spisze testament, w którym wszystko przekaże swojej młodszej siostrze – Elżbiecie, bo zakłada, że ta na pewno będzie żyła dłużej od niej. Do tego Elżbieta ma córkę, która bardzo pomaga cioci, często ją odwiedza i się nią opiekuje. Także nie tylko po śmierci Rozalii majątek przejdzie w dobre ręce, ale nawet po śmierci Elżbiety – bo trafi do jej córki.

Pani Rozalia chce się jeszcze uprawnić, że zaplanowane przez nią dziedziczenie jest zgodne z prawem i umawia się na konsultację do radcy prawnego.

Radca prawny po wysłuchaniu Pani Rozalii i zapoznaniu się z jej sytuacją, zwraca jej uwagę, że przecież nie jest powiedziane, że jej młodsza siostra nie umrze przed nią. Zwraca też uwagę na to, że gdyby jej młodsza siostra zmarła wcześniej, to będzie trzeba spisywać nowy testament i wskazywać nową spadkobierczynię w osobie jej siostrzenicy. Do tego nie wiadomo w jakiej kondycji będzie Pani Rozalia, czy zdrowie i stan umysłu pozwolą jej sporządzić ostatnią wolę w jakiejkolwiek formie. Radca prawny sugeruje skorzystanie z podstawienia zwykłego, które będzie polegało na tym, że Pani Rozalia wskaże dodatkowego spadkobiercę na wypadek, gdyby jej młodsza siostra Elżbieta nie chciała lub nie mogła po niej dziedziczyć (np. z uwagi na swoją śmierć).

Zapis zwykły

W testamencie własnoręcznym można ująć tylko zapis zwykły (w Kodeksie cywilnym występuje jeszcze zapis windykacyjny). Zapis zwykły to zobowiązanie spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz konkretnej osoby. Najprościej rzecz ujmując to przekazanie w testamencie konkretnej osobie (zapisobiercy) konkretnej rzeczy wchodzącej w skład majątku zmarłego. Najczęściej w testamencie z zapisem zwykłym testator powołuje do dziedziczenia konkretną osobę np. syna i zobowiązuje go do przekazania innej osobie, np. siostrze konkretnego składnika majątkowego np. samochodu. Wtedy siostra ma roszczenie do syna testatora o przekazanie jej owego samochodu.

W praktyce można się też spotkać z sytuacją, w której spadkodawca w testamencie zamieszcza wyłącznie zapisy, tj. obdziela konkretnymi przedmiotami majątkowymi konkretną osobę lub osoby. Na przykład samochód chce przekazać żonie, dom – synowi, a mieszkanie – córce. Jeżeli taki zapis powoduje, że spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli z kolei zapisy testamentowe zostały dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.

W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Roszczenie o wykonanie zapisu podlega przedawnieniu. Termin przedawnienia tego roszczenia wynosi 5 lat.

Zmiana testamentu

Testator może w dowolnej chwili zmienić lub całkowicie odwołać spisaną przez siebie ostatnią wolę. W przypadku testamentu własnoręcznego wystarczające będzie jego zniszczenie, jeśli chcemy go odwołać. Jeśli chcemy go zmienić można nanieść na niego poprawki. W każdym przypadku sporządzenie nowego testamentu i napisanie, że poprzedni odwołuje się w całości, spowoduje, że ten wcześniejszy zostanie zastąpiony nowym. Z uwagi na możliwość odwołania lub zmiany warto podawać w testamencie daty ich sporządzenia. To ułatwia albo czasami w ogóle umożliwia wybranie testamentu, który będzie prezentował faktyczną ostatnią wolę spadkodawcy.

Jak podważyć testament?

Podważenie testamentu może nastąpić tylko jeśli zostanie on uznany przez sąd za nieważny w całości lub w części. Nie można się umówić z pozostałymi spadkobiercami, że „nie pokażemy” testamentu, z którego treścią się nie zgadzamy. O nieważności testamentu w każdym wypadku może zadecydować tylko sąd.

Kodeks cywilny wskazuje przyczyny, z powodu których testament jest nieważny.

Testament jest nieważny, jeśli:

• zawiera ostatnią wolę więcej niż jednej osoby,
• został spisany nie osobiście przez spadkodawcę, ale przez inną osobę, nawet jeśli było to zrobione pod dyktando testatora,
• został spisany nie pismem ręcznym, ale maszynowym lub komputerowym,
• został spisany przez osobę niepełnoletnią, ubezwłasnowolnioną lub niepoczytalną (tj. niezdolną do pojmowania skutków swoich działań),
• został sporządzony pod wpływem groźby czy przymusu.

Testamenty można podważać w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Niektóre przyczyny nieważności sąd może wziąć pod uwagę z urzędu (tj. bez wniosku uczestników postępowania), np. niepełnoletność testatora, spisanie ostatniej woli pismem maszynowym.

Powody nieważności testamentu nieznane sądowi z urzędu, trzeba podać i udowodnić. W tym celu trzeba złożyć stosowny wniosek w postępowaniu oraz przedstawić dowody potwierdzające nieważność testamentu.

Jak spisać testament bez prawa do zachowku?

Spisanie testamentu i dokonanie tym samym zmiany porządku dziedziczenia ustawowego, może się wiązać z koniecznością zapłaty zachowku na rzecz osób, które zostały pominięte (małżonek, rodzice, zstępni). Zachowek ma za zadanie ochronić członków najbliższej rodziny zmarłego przed całkowitym wyeliminowaniem ich z podziału majątku po spadkodawcy.

Żeby pozbawić kogoś nie tylko możliwości dziedziczenia, ale też prawa do zachowku, spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć swojego spadkobiercę ustawowego. Nie można tego robić jednak dowolnie. Aby wydziedziczenie było skuteczne, muszą po stronie wydziedziczonego wystąpić konkretne przyczyny wymienione w Kodeksie cywilnym.

Przyczyną wydziedziczenia może być:

• uporczywie postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuszczenie się względem spadkodawcy (albo jednej z najbliższych mu osób) umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia musi być wyraźnie wskazana w treści testamencie. Nie można powoływać się na przyczynę wydziedziczenia, jeśli testator nie zawarł jej w testamencie.

Jak długo jest ważny testament?

Nie ma określonego w prawie terminu ważności rozrządzeń na wypadek śmierci. Po jego spisaniu ostatniej woli jest ona ważna aż do śmierci spadkodawcy, chyba że ten postanowi ją odwołać lub zmienić.

Trzeba wiedzieć, że testament w ostatecznej wersji wchodzi w życie dopiero po śmierci testatora, ponieważ jest on czynnością prawną na wypadek śmierci.

Także po śmierci testatora nie ma ustalonego terminu ważności dla testamentu. Także wtedy jest on ważny bezterminowo, dopóki nie zostanie przeprowadzone postępowanie spadkowe po zmarłym.

Co ważne sam testator nie może skutecznie określić w testamencie terminu jego ważności.

Co zrobić z testamentem po śmierci spadkodawcy?

Osoba, która jest w posiadaniu testamentu, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy, jest zobowiązana złożyć go w sądzie spadku lub u notariusza.

Kto nie stosuje się do tego obowiązku lub testament ukrywa może ponieść odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Dodatkowo sąd może nałożyć na taką osobę grzywnę.

Gdy testament zostanie złożony w sądzie albo u notariusza, można dokonać jego otwarcia i ogłoszenia.

Co ważne, o terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia się osób zainteresowanych, ale mogą one być obecne przy tej czynności, o ile się o niej dowiedzą.

Jeśli spadkodawca pozostawił kilka testamentów, trzeba otworzyć i ogłosić wszystkie.

Z czynności otwarcia i ogłoszenia sąd albo notariusz sporządza protokół, w którym opisuje się stan zewnętrzny dokumentu testamentu oraz wymienia jego datę, datę złożenia i osobę, która o testamencie poinformowała sąd i go złożyła. Na samym testamencie zamieszcza się datę jego otwarcia i ogłoszenia.

O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu sąd spadku albo notariusz zawiadamia w miarę możliwości m.in. osoby, których dotyczą rozrządzenia na wypadek śmierci.

Testament wraz z protokołem otwarcia i ogłoszenia przechowuje się w sądzie spadku albo u notariusza. Natomiast na żądanie sądu spadku (np. w postępowaniu o stwierdzenia nabycia spadku) notariusz przesyła złożony testament temu sądowi.

Jak nabyć spadek z testamentu?

Żeby ostatnia wola weszła w życie konieczne jest przeprowadzenie oficjalnego postępowania spadkowego. Legitymowanie się samym dokumentem testamentu jest niewystarczające, aby stwierdzić, że ktoś na pewno jest spadkobiercą.

Oficjalne potwierdzenie prawa do spadku po śmierci spadkodawcy jest możliwe albo u notariusza (akt poświadczenia dziedziczenia) albo w sądzie (postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku).

Akt poświadczenia dziedziczenia

Aby notariusz mógł sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia, konieczna jest zgoda i obecność wszystkich osób zainteresowanych, w tym osób mogących wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi, ale też ustawowi. Jeśli ktoś sprzeciwia się treści ostatniej woli spadkodawcy, chce go podważać lub po prostu nie pojawi się na spotkaniu u notariusza, to akt poświadczenia dziedziczenia nie będzie mógł być zrobiony.

Zanim zostanie sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia notariusz obowiązkowo sporządza protokół dziedziczenia, który zawiera:

• zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez osoby biorące udział w czynności,
• oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi,
• oświadczenia o obywatelstwie i miejscu zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili śmierci.

Protokół dziedziczenia musi zawierać także informacje o istniejących dokumentach związanych z dziedziczeniem:

• oświadczenia o znanych testamentach spadkodawcy lub o ich braku,
• oświadczenia, że w odniesieniu do spadku nie zostało uprzednio wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i nie toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ani nie został sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia,
• oświadczenia, czy były składane oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, czy zostało wydane orzeczenie dotyczące niegodności spadkobiercy, oraz czy były zawierane umowy z przyszłym spadkodawcą w przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia po nim.

Ponadto protokół dziedziczenia zawiera oświadczenia dot. majątku spadkowego:

• czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz który spośród spadkobierców powołanych do spadku z ustawy odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego,
• czy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w spadku objęte zarządem sukcesyjnym.

Co ważne informacje przekazywane notariuszowi do protokołu dziedziczenia muszą być prawdziwe. Jeśli ktoś złoży fałszywe oświadczenie, może z tego powodu ponieść odpowiedzialność karną.

Akt poświadczenia dziedziczenia powinien zawierać m.in.:

• imię i nazwisko spadkodawcy, imiona jego rodziców oraz jego numer PESEL,
• datę i miejsce zgonu spadkodawcy oraz jego miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci,
• wskazanie spadkobierców, którym spadek przypadł,
• tytuł powołania do spadku (testament lub ustawa) i wysokość udziałów w spadku, a w razie dziedziczenia testamentowego – określenie formy testamentu,
• określenie sposobu przyjęcia spadku,
• powołanie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu.

Akt poświadczenia dziedziczenia wpisuje się do Rejestru Spadkowego. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

Sądowe stwierdzenie nabycia spadku

Potwierdzenie praw do spadku może mieć miejsce także przed sądem. W tym celu należy złożyć w sądzie rejonowym wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Wniosek ten można złożyć wyłącznie w sądzie ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. We wniosku należy wskazać wszystkich potencjalnych spadkobierców testamentowych i ustawowych wraz z ich adresami zamieszkania. Dodatkowo należy dołączyć dokument testamentu oraz odpisy aktów stanu cywilnego (akt zgonu spadkodawcy, akt małżeństwa spadkodawcy, o ile żyje jego małżonek, akty stanu cywilnego spadkobierców ustawowych zmarłego w celu wykazania pokrewieństwa ze spadkodawcą).

Sąd doręcza wszystkim uczestnikom postępowania odpisy złożonego wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd może wszystkich zobowiązać do złożenia odpowiedzi na ten wniosek. Jeżeli, ktoś z zainteresowanych nie zgadza się z treścią ostatniej woli i chce ją podważać, to jest to moment, w którym należy powołać tę okoliczność, uzasadnić ją oraz przedstawić odpowiednie dowody na poparcie swoich twierdzeń.

W toku postępowania sądowego odbywa się rozprawa, na którą wzywani są wszyscy zainteresowani w sprawie, którzy mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy testamentowi lub ustawowi.

Na rozprawie sąd odbiera od uczestników zapewnienie spadkowe. Jest to  oświadczenie co do wszystkiego, co jest wiadome: o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi, a także o spadkodawcy.

Składający zapewnienie są zobowiązaniu do mówienia prawdy, w przeciwnym razie grozi im odpowiedzialność karna.

Po przeprowadzeniu rozprawy i odebraniu zapewnień spadkowych sąd kończy postępowanie i wydaje postanowienie, w którym umieszcza:

• dane identyfikujące spadkodawcę – imię i nazwisko, imiona rodziców oraz numer PESEL,
• datę i miejsce zgonu spadkodawcy oraz ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu,
• wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł – ich imiona, nazwiska, imiona rodziców oraz datę i miejsce urodzenia,
• tytuł powołania do spadku i wysokość udziałów w spadku, a w razie dziedziczenia testamentowego – określenie formy testamentu oraz powołanie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu,
• sposób przyjęcia spadku (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza).

Prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia wpisuje się do Rejestru Spadkowego.

W razie jakichkolwiek pytań lub wątpliwości, zawsze dobrze jest się zwrócić o poradę do radcy prawnego, który specjalizuje się w prawie spadkowym. Profesjonalista odpowie na wszystkie twoje pytania, wyjaśni szczegółowo procedury i wskaże, co należy po kolei zrobić.

W swojej pracy ciągle obserwuję, że sprawa spadkowa może być kogoś pierwszym kontaktem z sądem lub prawem i potrafi to być bardzo stresujące. Zatem warto poprosić o profesjonalną pomoc prawną i zasięgnąć informacji u radcy prawnego.